Þann 13. desember, 2009 birti Morgunblaðið viðtal við Hans Kristján Árnason sem Pétur Blöndan tók. Tilefnið var heimildarmyndind Frá torfbæ á forsíðu Time, sem Hans Kristján gerði um lífshlaup Sveins Kristjáns Bjarnarsonar eða Edgar Holger Cahill. Gefum Pétri orðið:
,,Hans Kristján Árnason hefur unnið að sögu Íslendingsins Holgers Cahill með hléum undanfarinn áratug, en Cahill hét til 27 ára aldurs Sveinn Kristján Bjarnarson, fæddur á Breiðabólsstað á Skógarströnd. „Foreldrar hans, Vigdís Bjarnadóttir og Björn Björnsson, voru frá Hraunholti í Kolbeinsstaðahreppi og Syðri-Rauðamel í Eyjahreppi,“ segir hann. „Þau voru bláfátæk vinnuhjú hjá prófastinum á Breiðabólsstað og flúðu land í eymdinni árið 1889, fyrst til Winnipeg, en skömmu síðar til Pembina, rétt fyrir sunnan landamærin í Kanada. Það voru nokkur Íslendingaþorp á þessu svæði, enda fluttu héðan allt á 20 þúsund manns á árunum 1873-1910.
Þegar Sveinn Kristján var níu ára skildu foreldrar hans. Þau voru vinnuhjú hjá bændum, en pabbi hans fann sig aldrei vestanhafs, hallaði sér að flöskunni, missti vinnuna og hrökklaðist að heiman. Móðir hans varð fárveik, fékk taugaáfall, og var þá með tvö börn, systur hans líka. Hún kom honum fyrir hjá íslenskum hjónum á sveitabæ í 50 km fjarlægð, sem reyndust honum illa. Hann var þar í tvö ár, en þá flutti móðir hans nær honum og tók saman við Vestur-Íslending, sem kallaði sig Samson, og var 20 árum yngri en hún.
En Sveini Kristjáni lynti ekki við nýja stjúpföðurinn, reifst við móður sína og strauk að heiman til Winnipeg. Hann hélt að þar gæti hann búið hjá skyldmennum sínum af Snæfellsnesi, en þau vildu ekkert með hann hafa og komu honum fyrir á munaðarleysingjahæli í Winnipeg. Þaðan fór hann til írskra hjóna á sveitabæ og var þar í tvö ár, fór svo aftur til móður sinnar, en strauk endanlega 15 ára. Næstu árin þvældist hann um Bandaríkin og Kanada, lagði járnbrautateina, smalaði kúm og gekk í ýmis verkamannastörf. Svo varð hann kyndari á vöruflutningaskipi til Sjanghæ, en flúði kóleruna á skip til Japan og Hong Kong, en náði svo skipi aftur til Vancouver.
Hann þvældist áfram um Bandaríkin, kom til St. Paul í Minnesota árið 1906, 19 ára gamall. Þar vann hann sem bókari og notaði kaupið sitt til að kaupa bækur, allt ritsafn Tolstojs, Wilde og Shaw, en draumur hans var alla tíð að verða rithöfundur. Móðir hans heyrði síðast til hans árið 1907 þegar hann sagði í einlægu og ástríku bréfi frá ævintýrum sínum.“
Dularfulla mannshvarfið
Svo spurðist ekki aftur til hans fyrr en árið 1913 þegar hann skráði sig í kvöldskóla í New York-háskóla, í bókmenntum og blaðamennsku, að sögn Hans Kristjáns. „Hann kom sér fyrir meðal listamanna í Greenwich Village, það varð fjölskylda hans og þar átti hann heima, í yfirfærðri merkingu. Fljótlega varð hann blaðamaður í einu úthverfinu og þegar ritstjórinn fór í framhaldsnám varð hann ritstjóri.“
Ein af ráðgátunum við ævi Cahills, er að ekki eru til neinar heimildir um tímann frá 1907 til 1913. „Við vitum ekkert hvað gerðist þann tíma,“ segir Hans Kristján. „En hann reyndi að fela þessi ár og þegar hann varð ritstjóri birtust fyrstu greinarnar undir nýju nafni. Nú hét hann Edgar Holger Cahill. Hann yngdist um sex ár, sagðist vera fæddur árið 1893, en ekki 1887. Í þriðja lagi skipti hann um fæðingarstað, fæddist á árbakka Mississippi-fljótsins í Minnesota, en ekki á Íslandi. Svona faldi hann uppruna sinn og hvarf inn í bandarískt þjóðfélag, hafði ekkert samband við Íslendinga. Hann endurskapaði sjálfan sig eins og „The Great Gatsby!“
Cahill varð snemma þekktur fyrir skrif sín, fyrst um rithöfunda og svo myndlist. Honum var boðið af sænsku fréttastofunni í New York til Svíþjóðar, til þess að kynnast sænskri menningu, og ferðaðist um Norður-Evrópu, þó ekki til Íslands. Þar kynntist hann alþýðulist, menningararfi sem Svíar höfðu hlúð að, en Bandaríkjamenn vanrækt. Og það varð hans sérgrein er hann sneri aftur, að hefja alþýðulist til vegs og virðingar í Bandaríkjunum. Upp úr því réð eiginkona John D. Rockefeller Junior III, sem var af ríkustu fjölskyldu Bandaríkjanna, hann til að koma upp alþýðulistasafni.
Cahill kvæntist árið 1922 og eignaðist dóttur, sem nú er 87 ára og doktor í málvísindum. Þau skildu og fór hún með barnið til Detroit. En hún var óreglusöm listakona, sem teiknaði myndasögur í blöð, en náði aldrei fótfestu í lífinu, og hann tók aftur yfir uppeldi dóttur sinnar þegar hún var sex ára gömul. Um svipað leyti tók hann saman við stórmerkilega konu, Dorothy C. Miller, sem varð fyrsti listfræðingur nýlistasafnsins MoMA í New York, þegar það var stofnað árið 1929, og þar með valdamesta manneskja í bandaríska myndlistarheiminum í hálfa öld. Það var hún sem gerði fólk frægt, setti upp sýningar með málverkum og skúlptúrum.“
Og þegar forstjórinn Alfred H. Barr fór í frí til Evrópu árið 1932 í rúmt ár, þá leysti Holger Cahill hann af. „Hann setti upp nokkrar sýningar með konu sinni og braut blað í bandarískri myndlistarsögu, því það voru verk listamanna frá Mið- og Suður-Ameríku, m.a. Frida Kahlo og Diego frá Mexíkó. Þau opnuðu þennan heim fyrir Bandaríkjamönnum. En draumurinn var að skrifa bækur. Hann sendi frá sér skáldsögu árið 1927, The Yankee Adventurer, sem fékk fína dóma. En það gekk erfiðlega að finna tíma til skrifta.“
Á forsíðu Time
Og ævintýrið var rétt að hefjast. „Árið 1935 kallaði Hvíta húsið Cahill á fund til sín. Harry Hopkins, hægri hönd Roosevelts, bað hann um að verða forstjóra yfir stofnun sem ætlað var að hjálpa listamönnum í kreppunni miklu. Eftir nokkrar fortölur tók hann það að sér. Um tíma fengu 5 þúsund listamenn 100 dollara mánaðarlaun, svo þeir gætu sinnt myndsköpun, leiklist og tónlist. Starfsmenn voru mörg hundruð og settar upp 100 listamiðstöðvar um allt land. Það varð til þess að hann var valinn á forsíðu Time árið 1938 og lagðar fleiri opnur undir hann, eins og hann væri forseti Bandaríkjanna.
Á þeim tíma var Cahill með útvarpsþætti um myndlist, eilíft til umfjöllunar í blöðum og stóð á hátindi frægðar sinnar. En háður var mikill slagur um það á vettvangi stjórnmálanna, hvort stofnunin ætti að lifa, og hann var gjörsamlega búinn, orðinn slitinn maður, þegar stofnunin var loks lögð niður árið 1943. Þá ákvað hann að einbeita sér að skrifum, konan hans gerði honum það kleift, en þau áttu litla íbúð í Greenwich Village og bárust aldrei á. Hann lést árið 1960, en Dorothy Miller ekki fyrr en 45 árum síðar, 99 ára.“
– Þannig að þú hefur kynnst henni?
„Já, ég hitti hana í New York. Og ég heyrði frá henni og dóttur hennar, Jane Ann, um dramatískt uppgjör sem enn átti eftir að eiga sér stað. Cahill fór varla út úr húsi, nema þegar hann frétti af góðum hnefaleikum. Annars skrifaði hann heima og hélt stundum kvöldverðarboð, en hann þótti fínn kokkur. Árið 1947 veiktist hann og lagðist í rúmið. Hann hafði farið í nokkra hjartauppskurði um ævina, en læknarnir kunnu engin ráð í þetta skipti. Þá áttaði Dorothy sig á því, að vandamálið væri dýpra, sorg og sektarkennd plagaði hann, viðskilnaðurinn við móður og systur. Hún sendi skeyti um allar trissur, til að leita að systur hans, því hæpið var að móðir hans væri enn á lífi.
Eitt skeytið lenti á litlu pósthúsi í Elfross í Kanada, þar var kona póstmeistarans að leysa af, og kannaðist við mæðgurnar. Hún lét vita af því, og brátt barst Holger hjartnæmt bréf frá móður sinni, fallegasta bréf sem ég hef lesið um ævina, og hefst það á orðunum: „Komdu sæll elsku sonur minn.“
Dorothy dubbaði Cahill óðar upp í frakka, setti á hann trefil, stakk verkjapillum í vasann, og sendi hann með lest norður til Winnipeg. Svo heyrði hún ekkert frá honum í viku. Þá hringdi hann, sagði að þau hefðu gert upp sín mál, og nú átti hann aftur fjölskyldu. Það sem meira var, móðir hans var 92 ára, og lifði tíu ár í viðbót. Þegar hún lést 102 ára var mikið skrifað um hana í Lögberg og Heimskringlu, og Guttormur J. Guttormsson orti erfiljóð. Hún var alla tíð bláfátæk og hafði aldrei lært ensku að ráði, þó að hún hefði búið í 70 ár í Bandaríkjunum“
Frásögn Hans Kristjáns hófst á kvöldverðarboði og ekki er hægt að láta hjá líða að geta um annað kvöldverðarboð í New York árið 1959. „Þá voru Dorothy og Cahill boðin til þekkts listvinar í New York, og á meðal gesta var Halldór Laxness. Halldór hafði hitt Dorothy í MoMA og lesið bækur eftir Holger, en aldrei hitt hann. Hann vissi að hann væri ævintýramaður, en hafði ekki hugmynd um að hann væri Íslendingur. Í boðinu heilsar Dorothy Halldóri og svo kemur Cahill og segir: „„Komdu sæll míster Laxness. Ég er glaður að mæta þér. Ég heiti Sveinn Bjarnarson frá Skógarströnd.“
Halldór segir frá þessum fundi í bók sinni Við heygarðshornið og einnig í grein í Lesbók Morgunblaðsins. Það kemur raunar fram í einu bréfa hans, að hann ætlaði að skrifa ævisögu Holgers. Og hann bauð honum til Íslands árið eftir til að halda fyrirlestra í Gamlabíói og kynnast honum frekar, en Holger lést áður en til þess kom. Þá var hann í Massachusetts, í Stockbridge, þar sem fjölskylda hans átti fallegt hús, og með honum í fríinu voru Nína Tryggvadóttir, Una Dóra Copley og Al Copley, maður Nínu.“