Sumarið 1894 heimsótti Ísland danskur læknir, Edvard Ehlers að nafni, en hann var þekktur í heimi læknavísinda fyrir rannsóknir sínar á holdsveiki. Fjórum árum síðar reis holdsveikraspítalinn í Laugarnesi og var gjöf danskra Oddfellowa en spítalinn var stærsta bygging sem risið hafði í landinu. Ehlers var Oddfellowi.
Þegar Ehlers sneri aftur til Danmerkur úr heimsókn sinni 1894 fór hann víða og hélt fyrirlestra um Ísland og Íslendinga. Og sagði meðal annars:
– Íslendingar eru hræddir við kulda, já mun hræddari en við óloft. Fyrir vikið opna þeir aldrei glugga í torfbæjum sínum. Löng og koldimm bæjargöng liggja inn að baðstofu sem er jafnframt svefnstaður allra sem á bænum búa. Þó eru þar yfirleitt ekki rúmstæði fyrir nema í mesta lagi helming heimilisfólks. „Rúmin eru fyllt heyi og skítugum fötum“ sem aldrei eru viðruð.
– Til að bæta gráu ofan á svart eru baðstofubitar notaðir til að þurrka á blaut sokkaplögg og hengja á fisk og um skítugt baðstofugólfið eigra hundar og kettir innan um smábörn – „svo að sízt er að furða, þó að margur Íslendingur fái sullaveikina (bendil-orm hundanna, blöðru-orm mannsins) þegar á barns-aldri“.
– Og svo allt kossaflensið, dæsti Ehlers. „Sannir Íslendingar hittast og kveðjast aldrei svo, að þeir skiptist ekki á tilhlýðilega mörgum rembings-smellingum, og karlmennirnir eru enn þá verri með kossa-lætin hver við annan, heldur en enda kvennþjóðin“.
Sem nærri má geta fékk doktorinn orð í eyra fyrir þessi orð og sitthvað fleira sem hann lét sér um munn fara. Íslendingar voru honum ævareiðir enda fannst þeim hann lýsa fósturjörðinni sem sannkölluðu „skrælingjabæli“.
Ég fæ þó ekki varist þeirri hugsun að renna megi stoðum undir lýsingu doktor Ehlers. Enginn dregur til dæmis í efa kossahneigð Íslendinga á 19. öld og eitthvað segir mér að lýsing hans á baðstofulífinu sé ekki úr lausu lofti gripin þótt ef til vill hafi hann alhæft um of. Í baðstofu alþýðumanna var að minnsta kosti ekki neinn íburður, rúmstæði með fram veggjum og skjágluggi á þekjunni sem ekki sást út um en veitti svolitla birtu inn. Engir stólar en rúmin notuð sem vinnustaður þegar prjónaðir voru vettlingar og ullarsokkar í skammdeginu; þar var setið þegar matast var og vitaskuld sofið, iðulega tveir saman í rúmi. Og undir hverju rúmstæði var koppur til að pissa í.