Halldór Björnsson

Vesturfarar

Guttormur Guttormsson fæddist í Krossavík í Vopnafirði árið 1891 og flutti vestur til Winnipeg í Manitoba með foreldrum sínum, Guttormi Þorsteinssyni og Birgittu Jósefsdóttur. Þau settust að í Nýja Íslandi. Guttormur nam guðfræði og var vígður til prests árið 1909 og tók kalli frá íslenska prestakallinu í Minnesota árið 1918. Hann þekkti greinileg til Halldórs, kannski var einhver kunningsskapur með þeim en hann skrifaði grein, minningargrein um Halldór sem birtist í Almanakinu árið 1937:

Haldor Prófessor Gíslason

Eftir séra Guttorm Guttormsson

,,Á síðasta sumri andaðist í borginni Minnespolis ágætur maður af íslenzku bergi brotinn., Haldor B. Gíslason, lengi prófessor við háskóla Minnesotaríkis. Haldor hafði getið sér hinn bezta orðstír og aflað þjóð sinni heiðurs á meðal háskólamanna í þessu landi; en Vestur-íslendingar munu lítið, hafa til hans þekkt – allt of lítið, finnst mér. Eg tel það ekki nema skylduverk, og helzt í ótíma unnið, ef mér tækist nú að kynna hann löndum mínum. Haldor kom barnungur til þessa lands með foreldrum sínum, Birni Gíslasyni og seinni konu hans Aðalbjörgu Jónsdóttur, frá Haugsstöðum í vopnafirði. Björn var í fremstu bænda röð austan lands; bjó fyrst að Grímsstöðum á Fjöllum; flutti þaðan í Haugstaði og gjörðist brátt leiðandi maður með Vopnfirðingum. Hann var dannebrogsmaður. Aðalbjörg var mesta heiðurskona, greind, göfug og trygg í lund og manni sínum í öllu samboðin. Sóknarpresturinn, séra Halldór Jónsson, prófastur að Hofi, var í góðu vinfengi vvið hjónin á Haugsstöðum. Þegar þeim bættist sonur í barnahópinn, 12. ágústmánaðar, árið 1875, gáfu þau sveininum nafn séra Halldórs. Prestur kunni það vel að meta. Hann kvað við nafna sinn þrévetra vísu þessa:

Halldór verði heillabarn,
hollur, vinsæll, þægur,
siðprúður og sómagjarn,
solli heims fjarlægur.

Vísuna geymdi Haldor í minni æfilangt; og það er alls ekki ólíklegt, að þessar heilla óskir hafi mótað hugarfar hans að einhverju leyti þegar í barnæsku”

Ameríkuvangaveltur

,,Um þessar mundir fór Björn að hugsa til Ameríkuferðar eins og landar hans margir fleiri. Ekki verður þó sagt að fátæktin hafi synjað honum vistar á ættjörðinni. Björn var í góðum efnum. En árferði var stirt. Hann misti hundrað fjár í hríðarbyl árið 1878. Auk þess hafði eldgos og öskufall farið illa með jarðargróður sumstaðar á Austurlandi. Hleypti það í marga óhug sem meiru mun hafa valdið um vesturfarir en tjónið sjálft. En fyrir Birni mun það hafa ráðið mestu, að hann bjóst við að geta trygt börnum sínum betri framtíð í Vesturheimi. Árið 1879, í ágústmánuði, fluttu þau Björn og Aðalbjörg neð barnahópinn vestur um haf til Minnesota og settust að í hreppnum Westerheim í Lyon héraði. Gjafalönd voru þá upptekin á því svæði, en Björn keypti af Eiríki Bergmann heimilisréttinn að landi hans fyrir 900 dali. Þótti það vel borgað í þá daga. Eignarréttinn fékk hann vitaskuld hjá Bandaríkjastjórn eftir þrjú ár. Á landinu var bjálkahús lítið; en Björn lét þegar um haustið reisa timburhús. Það var vandað og rúmgott eftir því sem þá tíðkaðist, og kom í góðar þarfir byggðarmönnum ekki síður em fjölskyldunni. Tveim árum áður höfðu frumbúarnir íslenzku í Westerheim stofnað skólahérað að ríkislögum og ráðið kennara; en þar eins og víðar í þeim frumbyggðum höfðu menn lítil föng á að reisa skólahús fyrstu árin. Kenslan fór fram á heimili einhvers landnemans; og var þá stundum þröngt setið, eins og geta má nærri. Þessi skóli mun hafa lent í byrjun að mestu hjá Eiríki; en nú fengu nemendurnir góða kenslustofu uppi á lofti í þessu nýja húsi Björns; og þar hafði skólinn aðsetur í ein þrjú ár, en komst síðan undir sitt eigið þak, ekki langt frá því heimili.”

Menntavegur frumbyggja 

,,Frumbúaskólarnir urðu að sníða sér stakk eftir vexti. Svo var um þennan skóla. Fátækt og annir voru harðar húsmæður; nemendurnir rifu í sig lærdóminn þegar færi gafst; komu og fóru eftir hentugleikum. Aldur og mentastig fóru lítt saman, sami nemandinn kunni reikning vel, en lítið í ensku, og svo framvegis. Varð því tilhögun öll, og kenslan með, mjög svo óbundin, og bekkjaskifting óákveðin, en hver fór það sem hann komst í náminu. Skólastarfið hlaut því að vera nokkuð frumstætt og ófullkomið. En það hafði sína kosti líka. Unglingarnir þurftu ekki að sitja í sama bekk allan veturinn; þeir gátu hert sig við námið ef þeir vildu; þurftu að keppast við þegar tími var naumur, og það gerðu þeir; enda tognaði býsna vel úr þeim mörgum andlega. Nafnkunnir menn ekki svo fáir hófu nám sitt á “skólanum hjá Birni Gíslasyni” og báru þaðan ljúfar endurminningar; þar á meðal synir Björns, þeir Haldor og bræður hans og Gunnar Björnson og ýmsir fleiri. Þjóðlega mentun hlutu flest íslenzku börnin í heimahúsum samhliða skólanáminu. Meðal annara sem fengust við það starf var Benedikt Bjarnason frá Víkingavatni í Kelduhverfi, maður alþekktur um Austurland, vel og einkennilega gáfaður; þá kominn mjög til ára. Hann veitti þeim Gíslasonum tilsögn í íslenzku og kristindómi. Á skólanum í Westerheim mun hástig mentunar hafa verið fimta bekkjar nám eða þar um bil. Eftir þann áfanga fór Haldór á skóla í Minneota fyrst einn vetur, og síðan nokkra vetur í Marshall, því að þar var þá eini miðskólinn í því nágrenni. Tók hann þar burtfararpróf vorið 1896, og innritaðist það haust í háskóla Minnesotaríkis.”

Æðri menntun

Minnesotaháskóli

,,Haldór kom í háskólann með ágætt veganesti, námsgæfur miklar samfara metnaði og mannkostum. Komst því brátt í vinsældir. Hann lagði sérstaka stund á ræðulist, og með góðum árangri; var hann settur till þess með þremur skólabræðrum að kappræða við fjórmenninga frá öðrum skólum í Minnesota og víðar, meðal annars frá ríkjaháskólum tveimur, þeim í Michigan og Iowa. Þeir félagar gátu sérgóðan orðstír á þeim vettvangi. Haldor ekki sízt þótti hann einkum ráðspakur í undirbúningi, og var því mikið sókst eftir leiðbeiningum af hand hendi í þeirri grein, þegar á námsárunum. Hann hafði nemendahóp í kvöldskóla, kenndi þeim meðal annars ritlist og ræðuflutning, en launin komu í góðar þarfir við skólanámið. Til að létta kostnaðinn leigðu þeir saman húsnæði þrír frá Vesturheimsbygð, Haldor, Björn bróðir hans og John Holme síðar blaðamaður; en Ólöf systir þeirra Haldórs hélt hús fyrir þá. Haldor tók Bachelor of Arts próf vorið 1900. Var hann síðan skólastjóri í Lake Benton eitt ár, tók þá jafnframt að lesa lög, en slepti þó ekki ræðulistinni. Haustið 1902 hélt hann austur til Boston, stundaði nám við Emerson School of Oratory og síðan á Harvard Summer School um sumarið. Ánæsta ári, 1904, tók hann Bachelorpróf í lögum við háskólann í Minnesota.”

Atvinna

,,Lítið sem ekkert fékkst þó Haldór við lögmannastarf um æfina. Hann vann hjá vátryggingasala næstu þrjú árin og mun hafa kennt í vköldskóla jöfnum höndum; en árið 1907 var hann ráðinn til kenslu við háskóla Minnesotaríkis. Við þá stofnun vann haldór sitt æfistarf. Fyrstu árin var hann prófessor í ræðulist við háskólann. Eitt af störfum hans var að búa stúdentahóp undir þátttöku í kappræðum milli háskólanna. Eftir tólf ár í þessu starfi tók Haldór þungan sjúkdóm og gekk undir uppskurð í Rochester; átti hann í þeim veikindum meiri hluta árs og var nokkuð lengi að ná sér aftur. Fengu háskólavöldin honum annað starf sem léttara var talið. Mentastarfsemin er margþætt og umfangsmikil á háskólum þessa lands, stærri skólunum ekki sízt, en Minnesota háskólinn er einn af þeim allra stærstu. Það er ekki unnið allt í kennslustofum. Þessar miklu stofnanir veita mentunar-straumnum út á meðal almennings og aðstoða smærri skóla með ýmsu móti. Í þessu víðvarpi lærdóms og menningar var Haldor fengið verk. Hann annaðist fyrstu árin útvegun á hæfum ræðumönnum í fyrirlestraferðir út um byggðir og bæi. Átti það að vera léttara starf en kenslan; en Haldor var lítt vanur að hlífa sér. Hann stundaði sitt verk vel, hér eins og áður, enda fór svo árið 1926, að hann var settur yfir þessa deild í starfinu. Hún var kölluð Department of Community ServiceÞví embætti hélt Haldor í 18 ár, unz hann lét af störfum árið 1944. Starfsemi þeirrar deildar var aðallega í tveim þáttum þegar hann tók við – útvegun fyrirlesara og aðstoð í leiklistar – viðleitni skólanna víðs vegar um ríkið. Haldor tók þar við þriðja þættinum; það var að safna fræðandi kvikmyndum og lána ræmurnar (films) öðrum smærri skólum. Deildin öll stækkaði umvörpum í umsjónartíð Haldórs. Ræmusafnið (Film Library) er nú talið eitt af þeim allra bestu í háskólum þessa lands. Hátt á sjötta hundruð skólar og mentafélög fá þaðan myndir að láni árlega. Auk þessa var Haldór einn af umsjónarmönnum háskólaútvarpsins í tólf ár, og árum saman í ritstjórn háskóla blaðsins. Hann lagði mikla stund á bókmentir og ræðulist alla æfi; var og upphafs-maður (Charter Member) í tveim félögum ræðumanna, og lagði hönd á margskonar störf önnur.                                                  Haldor var höfundur að tveim bókum. Báðar fjalla um ræðulist. Sú fyrri heitir Effective Debating og er leiðarvísir í kappræðum. Þá bók hefi eg því miður ekki séð. Seinni bókina gáfu út Health & Company árið 1934. Heitir hún The Art of Effecive Speaking, og er hún víða höfð að kenslubók í háskólum. Ræðir hún mælskuíþróttina frá öllum hliðum. Bókin ber vott um feiknamikinn lærdóm og frábæra kunnáttu í þessari grein; flytur urmul af sýnishornum úr ræðum eftir allra-frægustu mælskumenn þessa lands; vitnar í ótal bækur, fornar og nýjar, og sýnir í öllu að Haldor hafi verið þaullesinn á þessu sviði. Með þennan lærdóm allan fer höfundurinn eins og meistara sæmir. Fylgir hvergi kenningum eldri bóka eins og í blindni, en brýtur þær til mergjar og styður eigin ályktanir með ljósum rökum. Þessi bók er frábærlega þýð aflestrar og víða skemtileg, þrátt fyrir allan lærdóminn. Alþýðumenn geta haft hennar full not ekki síður en háskólanemendur. Hún mun geyma minningu Haldors um langa tíð.

Niðurlag

Allir sem þektu Haldor, bera honum sama vitnisburð; hann var afbragðsmaður; ötull í verki, hreinskilinn í orði, ljúfur í umgengni; hógvær og samvinnuþýður., sóktist aldrei eftir frægð eða gróða, en ávann sér hylli starfsbræðra sinna. Hann var framsóknarmaður, hafði nokkuð róttækar skoðanir í stjórnmálum, en fylgdi þó Demokrötum, eða vinstri armi þess flokks. Í trúmálum fór hann  nokkuð út af förnum vegum; fann það helzt að kirkjunni að hún væri sein í svifum og fáskiftin um almenn velferðarmál. Hann var þrjátíu ár meðlimur Unitarafélags í Minneapolis. Haldor andaðist í Minneapolis 13. dag júlímánaðar 1947, tæpra 72 ára. Banamein hans var magakrabbi. Hann hefði þjáðst af því meini í tvö ár eða lengur, þolað hvað eftir annað uppskurði, sem ekki bættu nema í bili. Sjúkdóm sinn bar hann frábærlega vel; var og með fullu ráði fram til síðasta dags. Haldor kvæntist árið 1908. Kona hans hét Bessie Tucker meyjarnafni, vel gefin og hámentuð. Hún lifir mann sinn, ásamt fósturdóttur þeirra hjóna, Mary Frances, sem nú er gift kona vestur í Kaliforníu. Björn bróðir Haldórs lézt fyrir 18 árum, hann var lögmaður. Þrír bræður hans eru á lífi; Walter (þorvaldur), fyrrum kaupmaður og póstmeistari í Minneota; John, sem býr á landi föðurins í Vesturheimsbyggð; hann var ríkisþingmaður í allmörg ár; og Árni, héraðsdómari í Minnesotaríki. Haldor var jarðaður hjá foreldrum sínum og ættmönnum í grafreit Vesturheimssafnaðar. Prestur þess safnaðar fór með athöfnina.”